Op de godin van de vriendschap dan maar!

Van buiten gezien is niets mooier dan jongeren in bloei. Ik prijs mezelf dus gelukkig om met die jongeren te mogen werken en vraag me soms af waar ik dat aan verdiend heb. Een effect van die omgang is dat ik terugdenk aan de tijd dat ik hun leeftijd had. Het was toen wel een heel andere tijd. Je kreeg van je leraar niets cadeau, laat staan dat je hem iets cadeau gaf.

Ik kwam mijn pianoleraar met zijn vrouw tegen, een jaar later. Ik was toen al van het conservatorium af en studeerde theologie. Het was echt een heel kort praatje. Ah, leuk voor jou, zei hij. Misschien vond hij het ook echt niet erg, want toen ik les van hem had was zijn favoriet een jongen van twee jaar ouder. Die ging helaas wel natuurkunde studeren, dat vond mijn pianoleraar wel heel erg.

Het is dus altijd van belang wat je leraren van je vinden, en van de dingen die je doet. In de schooltijd drukken die leraren dat uit met hun cijfers, en daarna zit je in je studie. De basisformule is dus afstand. Je communiceert eigenlijk niet echt.

Van ons supertalent Mai Thy kreeg ik bij de diplomauitreiking een paar romans cadeau. Een met de titel The last of the wine. Bij de oude Grieken gooide je altijd een beetje wijn overboord, als gift aan de goden. Ook mengde je de wijn met water. Het laatste van de wijn is dus iets bijzonders, echt iets voor jezelf. Hoofdpersoon Alexias beleeft een intense vriendschap met de oudere minnaar Lysis. Het lijkt allemaal heel afstandelijk, ze zoenen alleen op de mond, en Alexias wil alleen maar dat zijn minnaar gelukkig wordt. Dan gooit Lysis het laatste van de wijn in een kom: 'Dit is voor mijn Alexias'. Daarna drinken ze allebei 'op de Goede Godin' puur water. Het is dus voor de goden dat we onze relaties koesteren.

Lysis trouwt met een vrouw (heel gewoon bij die oude homosexuele Grieken), maar die vrouw stimuleert de verhouding tussen Lysis en Alexias. Daardoor is deze roman niet alleen een coming of age maar ook de biografie van een vriendschap en een soort sleutelroman. Schrijfster Mary Renault woonde altijd samen met een vrouw, maar maakt vrouwen in haar romans zelden hoofdpersoon. Daardoor weet ze de aandacht van de lezer te richten op de off scene, iets wat nog verpakt is in ons woord obsceen, maar van de gangbare betekenis van het obscene eerder het tegendeel is. Aan de rand van de scène vinden we juist de dingen die ons vaak wel bekend zijn: Alcibiades, de Peloponnesische oorlog, het optreden van Socrates en het proces van de democraten tegen hem. Dat zou je heel goed obsceen kunnen noemen, maar dan eerder in een morele zin, de dingen die volledig fout en destructief zijn. Het is de achtergrond waartegen Lysis en Alexias hun vriendschap ontplooien.

Dat verklaart mede waarom deze roman je aandacht vasthoudt, maar ook waarom je steeds moeite moet doen om door te lezen. Ik ben inmiddels evengoed als de jeugd van tegenwoordig verpest door mijn mobiel, maar ook nog eens door zo gauw mogelijk te schrijven, citaatje hier citaatje daar plukkend. Gewoon lezen, van kaft tot kaft, gaat me soms moeilijk af. Maar ook hier zit weer iets adequaats in met de zaak waarom het gaat. De Atheners van de vijfde eeuw voor Christus wisten vaak niet waar ze aan toe waren. Vader moest ineens meevechten in de oorlog, de Spartanen konden elk moment opduiken, er treden mensen op van wie ze niet wisten wat wij al weten: generaal Alcibiades loopt over naar de vijand, Plato de worstelaar wordt een bekend filosoof, Kritias speelt een kwalijke politieke rol als de oorlog tegen Sparta verloren is, de democraten zullen Socrates executeren.

Ook Mai Thy houdt van doorzetten. Misschien wel haar grootste talent is om te voorkomen dat haar talent haar lui of arrogant maakt. Zelfs als ze een opdracht van mij kreeg om een moderne roman te lezen die verband houdt met de oude Grieken vroeg ze nog of ze de roman mocht gebruiken die ze toevallig toch al aan het lezen was. Nu ging ze er blindelings vanuit dat ik de andere romans van Renault al gelezen had, daarom kreeg ik deze, The last of the wine. Doorzetten, oefenen, je best doen om een nederlaag te verwerken (tweede worden in een landelijke wedstrijd), dat betekent vooral uitdagingen aangaan die je niet automatisch tot een goed einde brengt. Daarover gaat ook deze roman, de lichamelijke training die Alexias verricht, en die hem ook door Socrates wordt geadviseerd, terwijl het toch om de geest gaat.

Ik zit met weer andere uitdagingen. In deze serie Speciaal voor mij past het om in te gaan op cadeaus die ik krijg. Ik moet oppassen dat ik die cadeaus niet als opdracht beschouw, en mijn blogs als een toets dat ik het cadeau weet te waarderen. Ik ben hier nu eenmaal de leraar. Ook moet ik afstand houden tot mijn werk en mijn leerlingen, mijn werk is niet het schrijven van blogs maar de stof behandelen en toetsen geven. Mijn blogs zijn dus off scene, ik schrijf ze alsof ik ze niet schrijf, ik schrijf omdat ik het niet kan laten, met het risico dat ik lijnen overschrijd.

Daarom trek ik hier dan toch maar een streep, mijn blog is het laatste van de wijn voor Mai Thy, en hierna drinken we op de Goede Godin onvermengd water.

Aken voor ons

Mijn vrienden en ik gaan graag naar een Duitse stad omdat je er makkelijk heen kunt. In Dortmund liepen we ooit de winkelstraat zes keer heen en weer en streken neer op terrassen. Er was ook de fanwinkel van Borussia. Nu dus Aken. Nu moet je weten dat we alle drie Limburger zijn, maar telkens weer anders. De een heeft ouders uit het Oosten, de ander weer uit het Westen en de derde uit het verre Noorden. Limburg is niet per se een plaats waar je vandaan komt, het is ook een plaats waar je naartoe gaat.

Aken is de stad waar ik vaak kwam en zelfs de laatste jaren nog was. Rob was er nog nooit geweest, en Pieter tussenin. Aken is voor ons Bindeglied tussen Limburg en de wereld. Er was zelfs een groot stedelijk hoefijzer gepland, als ontwerp tegenover de Randstad, lopend van Heerlen naar Aken, Luik en Maastricht. Het kwam er niet van, ze bleven liever dorpen daar, kleine kernen met wegstromende jongeren. Aken ligt voor Limburgers om de hoek en geeft je weer het idee van een stad en zelfs van oude rijken met hun drama's.

Speciaal voor mij krijgt nu de kleur dat Aken de vertrouwde stad om de hoek was, altijd al geweest. Bindeglied ook, toen ik er boeken kocht van Sartre en Heidegger. Het was een opwindende gedachte als je bij De Locht de grens over fietste dat dit land grensde aan het IJzeren Gordijn, je was ineens deel van de grote geschiedenis.

Nu komt daar Karel de Grote bij, die met zijn schrijn in de Dom Bindeglied is met het Romeinse Rijk, op weer andere wijze dan de termen in Heerlen. Het schijnt dat Karel vanuit Aken graag op jacht ging naar het Caumerdal. Hij zag zichzelf als nieuwe Romeinse keizer. Maar niet altijd. Toen hij in Rome was om daar orde op zaken te stellen zou hij door paus Leo worden gekroond. Maar voor Karel hoefde dat niet. Hij was zelfs aversatus van dit vooruitzicht volgens biograaf Einhard. Het ging om de mishandelde Paus (tong uitgetrokken) en om God.

Vroeger ging ik bijna nooit naar de Dom. Nu is het voor mij zo'n beetje het centrum, het gevoel van een centrum dat gesymboliseerd wordt door een werkelijk centrum. De kerk is gebouwd als octagoon. In de narthex staat het beeld van een wolvin of berin dat volgens de nieuwste gegevens Grieks is en uit de derde eeuw voor Christus. Karel heeft nog meer uit het Zuiden laten komen, hij was zich er goed van bewust dat hij Bindeglied was in een bijzondere tijd en op een bijzondere plaats.

In de buurt vind je allerlei oude en nieuwe dingen waarbij je kunt staan peinzen. De beroemde Elisenbrunnen natuurlijk. Er lag nu een soort vest dat een ding of mens helemaal omknoopte. Als je bleef kijken zag je het bewegen. De volgende ochtend zagen we er een vrouw uit kruipen. Met andere woorden: ook deze vrouw was Bindeglied, ze symboliseerde de daklozen, de aarde, de slang, de metamorfose, wat al niet.

Het kunstmuseum is op wandelafstand richting Oost. We zakten er weg in de designbanken van de installatie van Henrike Naumann. Ze groeide op tussen de rechtse jeugd in Oost-Duitsland waar ze van deze meubels droomden, en vanwaar je uitzicht had op het tv-scherm dat je verbond met de wereld, de leugens en de waarheid. Het was echt een liberale droom gezien vanuit een 'illiberaal leven'. Die ruimte betreden we steeds meer sinds onze liberale levens in verval zijn.

Uit onszelf zouden we niet op de banken hebben plaatsgenomen. De suppoosten moedigden ons aan. Er was verder bijna niemand, de banken waren er speciaal voor ons, het illiberale leven was even een voorrecht.

Je kunt je druk maken om zo weinig belangstelling, maar we hadden een paar uur eerder de priester in de Dom horen preken over de zaaier die uitging om te zaaien. Het zaad wordt opgepikt door de vogels (dat verklaart ook wel wat), het viel op de rotsen (het liberale leven) en in de tuin van de priester. Die had het zaad rondgegooid, maar er kwam niets tot bloei. Ja, pas heel laat kon hij blij zijn met die ene hazelnootstruik waar eekhoorns lol aan beleefden. Bij de oogst kun je ook denken aan graan, dat nog verstopt zit in de oude naam Aquisgrana.

Het schijnt dat het rijk van Karel onder zijn zoons al snel uiteenviel. Er kwamen later weer nieuwe keizerrijken die het langer volhielden (Habsburgers) en nu hebben we de EU. Het is moeilijk te zeggen of Brussel een goed centrum is, er is ook nog Straatsburg en nu heb je het Oosten erbij. Hoe dan ook, voor ons is er Aken en dat voelt als voorrecht.

Mission Impossible

Artificial intelligence heb ik eigenlijk nooit erg boeiend gevonden. Het leek me dus ook een hele uitdaging om er een spektakelfilm over te maken, zoals de nieuwste Mission impossible met Tom Cruise. En daarom dus ook weer speciaal iets voor mij. Gelukkig is er al een persoon die op mijn blogje erover zit te wachten, mijn dochter Noraly (alweer bijna 25) met wie ik graag voor een actiefilm naar de bioscoop ga.

Kortom, een film over AI is de werkelijke mission impossible. De recensie in de Volkskrant legde goed uit dat de bedenkers het hadden opgelost door Tom extra veel te laten rennen en extra gevaarlijke stunts te laten uithalen. Dank je wel, Bor Beekman! Nu heb ik de sleutel die ik hier nog even kan inzetten om de code van deze film te kraken.

Sleutel in dubbele zin, want een personage zei in de film: 'De sleutel tot de wereldmacht is in dit geval ook een sleutel.' Er was een Entiteit in werking en werkelijk alle partijen hadden er belang bij om die te bemachtigen, om hem voor hun karretje te spannen, om hem uit te schakelen, beide ook weer eventueel in het algemeen belang.

De sleutel bleek een symbool, de manier bij oude beschavingen om de zender en ontvanger van boodschappen toegang te geven tot de boodschap, zeg maar als wachtwoord. Zender en ontvanger hadden beide slechts de helft van een gebroken object. Als ze op elkaar passen betekent het dat beide partijen elkaar hebben gevonden. Symbool komt van het Griekse sun-ballein, samenvallen. Alleen, als het symbool een sleutel is, of in deze film twee delen van een sleutel, dan moet je ook nog te weten komen waar die sleutel op past. De toegang tot de informatie is dus driedelig.

In de film Angels and Demons wordt deze materie deels anders behandeld. Tom Hanks (professor Langdon) beschikt over veel kennis van symbolen, en de vraag wordt dan hoe je die kennis kunt inschakelen om hem toe te passen op de raadsels, en dus ook hoe je het probleem in de film zo kunt neerzetten dat Langdon zelf de ene helft van het symbool wordt en de misdaad de andere, dus hoe ze naadloos op elkaar passen.

Zo maakten we mee dat een leerling ons vertelde dat ze graag criminologie wilde studeren. Op excursie in Rome zagen we dat precies deze leerling voor onze neus werd beroofd van haar tas. Ze is ook werkelijk criminologie gaan studeren geloof ik, in combinatie met rechten. Daarmee wil ik twee dingen zeggen. Ten eerste dat de logica van de film zich kan uitbreiden naar de werkelijk ervaren werkelijkheid buiten de film, of als symbool daarop kan passen (vroeger zagen ze de waarheid als uitspraken die 'adequaat' waren aan de dingen). Ten tweede dat, als symbolendeskundige Tom Hanks in Rome belandt, er wellicht iets aan Rome is wat goed bij hem past, en dat de andere Tom de tweede helft van de sleutel is.

Daarmee wil ik ook zeggen dat een zekere krankzinnige logica ook een manier kan zijn om AI aantrekkelijk te maken. Nee, het is geen ingewikkelde berekening, het is een algoritme. Nee, het is geen algoritme maar een hermetische code in onze fantasie. Die ook echt bestaat, dat wil zeggen die zich van de film zomaar kan uitbreiden over onze werkelijkheid.

Rome duikt dan vroeg of laat op, omdat het onze echte werkelijkheid is. Je hebt er de Sint Pieter, genoemd naar de sleuteldrager van de hemel, dus geen toeval dat Tom Hanks er terechtkomt. En je hebt er het Colosseum, waar ooit het beeld van de blote Nero naast stond van veertig meter hoog, de colossus. De colossus staat er allang niet meer, maar wel een grasperk met een boom op een verhoging die de plaats en omtrekken aangeeft van dat beeld. Alle oude ruïnes met hoog werkelijkheidskarakter draaien samen met de helden, schurken en agenten met hun crashende auto's en schietpartijen om een Persoon die onzichtbaar is, een ding dat onzichtbaar is. Dat is AI in deze film, de Entiteit, die kan mensen en dingen onzichtbaar maken, zelfs voor onze intelligente apparaten.

We zijn dan weer aangewezen op onze herinneringen. Tom Cruise moet even graven in zijn geheugen en herinnert zich een schurk van vroeger die hij achteraf gezien beter had kunnen doden, Gabriel geheten, toevallig ook de naam van de engel-boodschapper der goden.

De scène verplaatst naar Venetië, party time. De personages komen bijeen voor een vertrouwd aandoende in scène gezette afrekening door de schurk. Boven de disco, te zien door het open dak, schieten lichten het heelal in, om de Entiteit te symboliseren. Alles is bepaald en doorzien. Nergens lijkt het zinlozer om maskers te dragen maar eenmaal ontsnapt van deze plek duiken de maskers weer op.

Een bepaalde combinatie van maskers en komedie droeg ook de vorige films van Mission Impossible. Handig, want dat dwingt de makers om de karakters dun te houden. Voor de anderen moet deze persoon met masker wel herkenbaar blijven, dus mag er niet teveel karakter doorheen komen. Filosoof Agamben, niet toevallig ook woonachtig in Venetië, bestudeerde Pulcinella, karakter van de commedia dell' arte, precies voor die samenhang met dat karakter. Pulcinella, zegt Agamben, imiteert zijn karakter, zoals in essentie elk personage in de oude komedies. Daarmee maakt hij duidelijk dat hij geen karakter heeft, dat hij het niet is. Dat moeten we weer niet zien als uitvlakking van de mens en opslokking in de AI. Het stelt ons open voor het leven zoals het geleefd wordt. In dat leven gaat niet alles volgens jouw karakter. Ook met doorzettingsvermogen moet je soms je meerdere erkennen in de schurk en word je gered door het toeval.

Plaatsen dus met werkelijkheidskarakter, plaatsen die ons met onze fantasieën erover moeten redden van de dreiging van AI.

De film is onuitputtelijk voor iemand die van symbolen houdt. Dit is maar een blogje. Ik ben tot mijn verrassing uitgekomen bij het werkelijkheidskarakter van de plaats, van de stad, Rome en Venetië. Ik had ook een van de talloze andere middelen kunnen kiezen. Tom Cruise die liefst alle stunts zelf doet, niet alleen omwille van het werkelijkheidsgehalte maar ook voor ons, speciaal voor ons.

Speciaal voor mij was dat we ons in Utrecht bevonden, de stad waar ik twintig jaar heb gewoond en waar Noraly geboren is. Ik was er een paar uur eerder om naar het museum te gaan, met landschappen van de Nederlandse schilders die naar Rome waren gegaan. En ik ging naar broodje Mario, het laatste ding waarom ik nog steeds heimwee had naar Utrecht (ik woon alweer bijna twintig jaar in Arnhem). Toen ik wilde pinnen zei de Italiaan dat ze alleen contant geld aannamen. Het symbool van de misdaad. Bescherming tegen AI? Niet echt, want ik had geen euro's op zak en moest dus naar de pinautomaat. Misdaad, Rome en AI hadden elkaar gevonden, hier in Utrecht via mij.

Vooruitgeduwd door de dansers en strijkers van Qi

Bij een cadeau vindt altijd iets van verwisseling plaats, en misschien moeten we zelfs zeggen: verraad. Je doet geen recht aan het gegevene en gaat ermee aan de haal. Eerst probeerde ik me nog in te houden. Anton, zei ik tegen mezelf, niet zo dwangmatig! Je hoeft echt niet over elk cadeau te schrijven dat je krijgt! Denk aan de gever, die zit daar echt niet altijd op te wachten!

Maar toen ging ik dus naar de dansvoorstelling Qi, van choreograaf Ruben Chi, mij geschonken door Inez voor mijn verjaardag. Ik verwachtte iets met electronica en hiphop, maar had de beschrijving oppervlakkig gelezen. Er zaten twee dansers in lotuszit op minizuilen en links op het podium stond een gong. Een derde danser sloeg op de gong. Er was veel stilte en zen, en ik dacht net als tien jaar geleden, toen ik nog aan zen deed: nog een uur te gaan! Nee, niet aan denken, laat je gedachten passeren!

Langzaam kwamen de inmiddels vier dansers in beweging. Hun arm zwaaiend zodat ze een locomotief vormden. Interessant woord, locomotief, denk ik nu, iets met plaats en beweging. De dansers vormen een machine. Er klonken zachte strijkers bij.

Ze bewogen maar nooit had je de indruk dat ze de plaats verlieten. Het was dus een echte locomotief, beweging vanaf de plaats, op de plaats. Qi zal wel zoiets als levenskracht betekenen, maar je kunt hoogstwaarschijnlijk ook denken aan wie (Qui?), dus aan Ruben Chi, want als je dat op zijn Italiaans uitspreekt is het inderdaad Qi. De levenskracht of energie van Chi. Inez had op onze kalender ook niet Qi geschreven maar Chi.

Van rechts kwamen de strijkers na enige tijd uit de coulissen. Het was een strijkkwartet, een selectie van Phion, zoals het orkest van Gelderland en Overijssel tegenwoordig heet. Onbekende muziek, wellicht speciaal geschreven voor deze gelegenheid. Totdat ik ineens een romantische melodie van Massenet herkende, die ik als kind ooit op mijn electronisch orgel had gespeeld. Was het nu meer of juist minder zen? Meer, want diverse genres klonken achter elkaar en verdwenen ook weer.

De zuiltjes waren decorelementen maar ineens ook dingen waarmee werd geschoven. De trein kon zomaar uiteenbreken in vier kleine treintjes, met de strijkers op hun element en vooruitgeschoven door de dansers. Het werd een bootje waarop een danser begeleid door een strijker door een andere danser werd geduwd en afgezet bij de overkant.

Het ging allemaal naar een climax, qua volume en snelheid. Er was ook enig drama, een danser die werd opgesloten achter een hek. Er was representatie, zo leek het, de dansers waren een vrouw, een Aziaat, een zwarte man en een kale witte man met snor en baardje. Er was balans, de strijkers waren drie vrouwen en een man. Er was concerto, strijd, vier tegen vier, en er was harmonie, vier met vier.

Ik dacht vanwege het strijkkwartet en de genres aan Kronos, of misschien moet je Qronos zeggen, de god van de gouden tijd die zijn kinderen opat maar zich verslikte in Zeus, die zijn moeder had verwisseld voor een steen. Kronos het strijkkwartet was niet ver weg, het kwartet met de verschillende soorten muziek.

Ook bij de finale dacht ik aan het Oosten, het was natuurlijk Glass, Philip Glass, met zijn ritmische contrapunt en zijn gebroken akkoorden.

Het meest dacht ik nog aan verwisselingen, misschien moet ik zelfs zeggen verraad. De spelers werden op hun elementen geschoven zodat wie eerst links zat ineens rechts zat. Ik denk nu bijna aan Inez, met wie ik zojuist nog een gesprekje had over wat nu westelijk en oostelijk is, of het absoluut is of relatief. Dat ik dit opschrijf voelt als verraad, zoals eigenlijk wel deze hele serie blogs met de titel Speciaal voor mij. De voorstelling was uitgekozen door Inez, het was speciaal voor mij, en misschien had zij er niet bij nagedacht dat er een blog over zou komen.

Maar Inez kent me, misschien beter dan ik mezelf inmiddels, ik dacht nog: Anton, zen, houd je in, schrijf niet per se die blog. Maar die Qi hè, het is toch een soort locomotief.